Cách đây 65 năm, cách mạng tháng Tám thành công, nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời. Trong bối cảnh chính quyền còn non trẻ, tình hình kinh tế xã hội còn rất nhiều khó khăn, lại phải đương đầu với âm mưu và hành động chống đối, lật đổ chính quyền cách mạng của bè lũ phản động. Tình thế nước ta khi đó như ngàn cân treo sợi tóc. Việc giành chính quyền đã khó, nhưng việc giữ chính quyền trong giai đoạn này còn khó khăn hơn nhiều. Dưới sự Lãnh đạo của Đảng, Chính phủ lâm thời do Hồ Chủ Tịch lãnh đạo đã kịp thời đề ra chủ trương, chính sách và biện pháp đấu tranh bảo vệ và xây dựng nhà nước dân chủ nhân dân, một trong những biện pháp đó là bàn về công tác thanh tra nhằm giúp chính phủ nắm chắc tình hình, kịp thời chấn chỉnh công tác quản lý và xử lý những sai phạm, góp phần giữ vững kỉ cương phép nước. Thực hiện chủ trương của Chính phủ, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã kí sắc lệnh số 64/SL, ngày 23/11/1945  thành lập “Ban thanh tra đặc biệt”  là tiền thân của Thanh tra Việt Nam ngày nay.
         65 năm qua, với các tên gọi khác nhau “Ban thanh tra đặc biệt” (1945-1949); Ban Thanh tra Chính phủ (1949-1954); Ban Thanh tra Trung ương của Chính phủ (1955-1960); Ủy Ban Thanh tra của Chính phủ (1961-1983); Ủy Ban Thanh tra nhà nước (1984-1989); Thanh tra Nhà nước (1990-2004); Thanh tra Chính phủ từ 2004 đến nay, với hình thức hoạt động khác nhau song mỗi giai đoạn cách mạng, các thế hệ cán bộ ngành Thanh tra bằng trí tuệ, sức lực của mình đã không ngừng phấn đấu xây dựng ngành thanh tra lớn mạnh toàn diện từ chỗ có 2 cán bộ chuyên trách đến nay Ngành thanh tra Việt Nam đã có trên 24.000 cán bộ, công chức, viên chức, đáp ứng mọi nhiệm vụ của Đảng và nhà nước giao cho. Hệ thống tổ chức Thanh tra nhà nước ngày càng hoàn thiện đến nay tổ chức Thanh tra nhà nước gồm các cơ quan Thanh tra chính phủ, Thanh tra 20 Bộ, ngành, Thanh tra 63 tỉnh, thành phố, Thanh tra cấp Sở, Thanh tra chuyên ngành và thanh tra cấp huyện, góp phần không nhỏ vào thành công của cách mạng Việt Nam.
        Thấm nhuần lời dạy của Chủ Tịch Hồ Chí Minh: “Thanh tra là tai mắt của trên là người bạn của dưới” 65 năm qua Thanh tra Việt Nam không chỉ trưởng thành về cơ cấu tổ chức, đội ngũ cán bộ mà điều đáng tự hào là trong mỗi giai đoạn của cách mạng, các thế hệ cán bộ, công chức, viên chức ngành Thanh tra luôn nêu cao tinh thần trách nhiệm, đoàn kết vững vàng vượt qua mọi thử thách khó khăn, gian khổ, nỗ lực phấn đấu luôn hoàn thành xuất sắc mọi nhiệm vụ được Đảng, Chính phủ và nhân dân giao.
         Từ khi Ban Thanh tra đặc biệt ra đời, tổ chức thanh tra lúc đó chỉ có 2 người; nhiệm vụ và phương hướng hoạt động chủ yếu là xét và giải quyết ngay những vụ tham ô, bắt người trái phép, thông qua việc nghe ngóng, thu thập ý kiến nhân dân, thực hiện giám sát các ủy ban nhân dân trong việc chấp hành chủ trương, chính sách của Đảng và Chính phủ. Thực hiện trách nhiệm của mình, Ban Thanh tra đã khẩn trương thanh tra công việc của một số ủy ban nhân dân địa phương, xem xét nhiều trường hợp khiếu nại tố cáo của nhân dân, trực tiếp đến một số nhà giam gặp gỡ người khiếu nại… Qua thanh tra đã chấn chỉnh hoạt động của các ủy ban nhân dân, trực tiếp xử lý kỷ luật một số nhân viên nhà nước, minh oan trả tự do cho một số người.
         Hoạt động của Ban thanh tra đặc biệt trong thời gian ngắn đã góp phần vào việc giữ nghiêm kỉ cương, phép nước, củng cố lòng tin của nhân dân với chính quyền cách mạng. Trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược, mọi hoạt động của các cơ quan nhà nước ở các ngành, các cấp đều phải có sự thay đổi cho phù hợp với tình hình mới. Thực hiện đường lối kháng chiến trường kỳ, toàn dân, toàn diện. Đảng và chính phủ đã ra nhiều chủ trương chính sách quan trọng về kinh tế, văn hóa – xã hội, về xây dựng hậu phương… đã tăng cường và phát triển mọi nguồn lực của đất nước, động viên đến mức cao nhất sức người, sức của cho tiền tuyến nhằm đưa kháng chiến đến thắng lợi. Cuộc kháng chiến ngày một khẩn trương, đòi hỏi sự chỉ đạo của Chính phủ phải được thông suốt, đảm bảo các chủ trương, chính sách của Đảng và Chính phủ phải được chấp hành nghiêm chỉnh, kịp thời, ngăn chặn và sửa chữa các thiếu sót, lệch lạc xảy ra. Hoạt động thanh tra chuyển từ thanh tra những vấn đề cấp thiết bảo vệ chính quyền cách mạng non trẻ  sang thanh tra phục vụ cuộc kháng chiến chống Thực dân Pháp xâm lược. Trong thời gian này, các tổ chức thanh tra đã tập trung thanh tra việc thực hiện chính sách động viên bán thóc khao quân, chính sách giảm tô, giảm tức, huy động công dân tích cực phục vụ tiền tuyến, công tác quản lý tài chính ở một số cơ quan hậu cần quân đội, công tác thống nhất quản lý ngân sách… Hoạt động thanh tra đã giúp trung ương Đảng và Chính phủ xem xét việc chấp hành chủ trương ở bên dưới, ngăn ngừa những lệch lạc có thể xảy ra, đấu tranh chống các tệ nạn quan liêu, quân phiệt tham ô, lãng phí, củng cố tốt mối quan hệ trên dưới trong quân đội, mối quan hệ quân dân, góp phần đáng kể vào việc động viên nhân dân ra sức sản xuất, đảm bảo đời sống, huy động sức người, sức của cho tiền tuyến chiến đấu và chiến thắng. Hoạt động thanh tra đã góp phần vào thắng lợi vẻ vang của công cuộc trường kỳ kháng chiến chống Thực dân Pháp.
          Năm 1954, cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp thắng lợi, miền Bắc được hoàn toàn giải phóng, bước vào nhiệm vụ khôi phục và phát triển kinh tế, cùng miền Nam đấu tranh thực hiện Hiệp định Genevo, thống nhất đất nước. Nhiệm vụ công tác thanh tra trong thời kì này là: “Thanh tra công tác của các Bộ, các cơ quan dân chính và chuyên môn các cấp, các doanh nghiệp nhà nước; việc thực hiện kế hoạch nhà nước, việc sử dụng tài sản các liên khu, tỉnh, thành phố và ở các Bộ, ngành”. Hoạt động thanh tra có sự phối hợp chỉ đạo từ trên xuống dưới. Phạm vi và đối tượng thanh tra được mở rộng. Các tổ chức thanh tra, nhất là ở các ngành, các cấp, đã chú ý thanh tra hoạt động của các tổ chức kinh tế cơ sở, các doanh nghiệp nhà nước, các hợp tác xã sản xuất. Thanh tra việc thực hiện kế hoạch nhà nước, gắn liền với thanh tra việc thực hiện chủ trương chính sách pháp luật của Đảng và nhà nước. Hoạt động thanh tra nhằm phục vụ yêu cầu của Đảng và Chính phủ trong chỉ đạo thực hiện chủ trương chính sách lớn như: giảm tô, cải cách ruộng đất, đẩy mạnh sản xuất nông nghiệp, cải tạo công thương nghiệp tư bản tư doanh, xây dựng, công nghiệp, giao thông, phát triển giáo dục… Đây là thời kì mà các phạm vi quản lý, chỉ đạo của Chính phủ từng bước được mở rộng đến tất cả các ngành, các cấp, các cơ sở đơn vị. Nội dung quản lí cũng ngày càng phong phú, phức tạp. Hoạt động thanh tra đã phát triển và mở rộng trên nhiều lĩnh vực như: Thanh tra về việc thực hiện chính sách cải cách ruộng đất và sửa sai; thực hiện chính sách cải tạo công thương nghiệp tư bản tư nhân; thực hiện hợp tác hóa, khôi phục và phát triển sản xuất nông nghiệp, việc xây dựng nhà máy, việc thực hiện một số chính sách xã hội, khắc phục hậu quả chiến tranh… Kết quả thanh tra góp phần phục vụ có hiệu quả sự lãnh đạo, chỉ đạo của Đảng và Chính phủ trong công cuộc cải tạo, khôi phục và xây dựng kinh tế - văn hóa.  Tại Hội nghị tổng kết công tác thanh tra toàn miền bắc tháng 4/1957 Hồ Chủ Tịch đã chỉ rõ: “Thanh tra là công tác rất quan trọng”, nó là công việc có tính chất thường xuyên của cơ quan lãnh đạo và chỉ  đạo. Trước mắt cũng như lâu dài, công tác thanh tra có tác dụng quan trọng, trực tiếp đối với việc thực hiện đường lối, chính sách của Đảng, giữ gìn pháp luật của nhà nước.
          Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ III (năm 1960) quyết định chủ trương, đường lối xây dựng Chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc, tạo cơ sở vững chắc cho cuộc đấu trong giải phóng Miền Nam. Miền Bắc bước vào thời kì xây dựng và phát triển kinh tế xã hội. Hoạt động thanh tra tập trung vào việc thực hiện các nhiệm vụ, kế hoạch sản xuất công nghiệp, nông nghiệp và một số cuộc vận động lớn của Đảng và Chính phủ như: “Ba xây, ba chống”, cải tiến quản lý hợp tác xã nông nghiệp, đưa miền xuôi đi tham gia phát triển kinh tế -  xã hội miền núi. Từ năm 1965, Đế quốc Mĩ mở rộng cuộc chiến tranh phá hoại miền Bắc, mọi hoạt động đều tập trung vào nhiệm vụ chiến đấu và phục vụ chiến đấu chống chiến tranh phá hoại, duy trì phát triển sản xuất, đảm bảo đời sống, đồng thời tập trung sức người, sức của cho miền Nam chống Mĩ xâm lược. Hoạt động thanh tra gắn liền với hoạt động chỉ đạo của các cơ quan lãnh đạo, quản lí các cấp, các ngành, góp phần vào việc tăng cường quản lí kinh tế xã hội, phục vụ cho chiến đấu và chiến thắng. Đầu năm 1969, tiến hành tổng kiểm tra các tổ chức thanh tra, tổ chức thanh tra được củng cố thêm một bước. Hoạt động thanh tra đang tiếp tục được mở rộng. Thanh tra các cấp các ngành từ trung ương đến cơ sở đã tiến hành nhiều cuộc thanh tra, kiểm tra việc thực hiện các chủ trương chính sách của Đảng và Chính phủ trong lĩnh vực công nghiệp, nông nghiệp văn hóa xã hội. Hoạt động thanh tra tập trung vào việc xây dựng và hoàn thiện hệ thống thủy nông, thực hiện chế độ phân phối, bán sản phẩm, nộp thuế của các hợp tác xã nông nghiệp, việc thực hiện nhiệm vụ phòng, chống bóc lột, nghĩa vụ quân sự, chính sách hậu phương quân đội… Các công tác khiếu tố được đẩy mạnh, tổ chức thanh tra ở các ngành, các cấp đã tích cực xem xét, xác minh các vụ khiếu nại, tố cáo và giải quyết được nhiều vụ khiếu nại lâu ngày. Trách nhiệm xét, giải quyết khiếu nại tố cáo của các ngành, các cấp được nâng cao. Có thể nói hoạt động thanh tra thời kì này diễn ra khẩn trương, bám sát những công tác trọng tâm, những nhiệm vụ cấp thiết, phục vụ kịp thời sự lãnh đạo của Đảng và của Chính phủ trong khôi phục và phát triển kinh tế, khắc phục khó khăn góp phần chiến thắng chiến tranh phá hoại của Đế quốc ở miền Bắc giải phòng miền Nam, thông nhất đất nước.
           Năm 1975, miền Nam hoàn toàn giải phóng, cả nước độc lập, thống nhất và xây dựng chủ nghĩa xã hội. Sự quản lý của nhà nước được thực hiện thống nhất trong phạm vi cả nước. Các tổ chức thanh tra ở các tỉnh, thành miền Nam được thành lập nhanh chóng, đưa ngành thanh tra có sự phát triển ở tất cả các tỉnh thành trong cả nước.Trong thời gian này, một loạt văn kiện quan trọng của Đảng, Nhà nước, Chính phủ về công tác thanh tra, xét khiếu tố đã được ban hành. Sau Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ IV, ngày 03/1/1977, Hội đồng Chính phủ đã ban hành Nghị định số 01- CP về Điều lệ tổ chức hoạt động của ủy ban Thanh tra Chính phủ. Bên cạnh tổ chức thanh tra Nhà nước, từ đầu năm 1976, ủy ban thanh tra Chính phủ ban hành Thông tư 02-TT-TTg hướng dẫn thi hành. Đây là văn bản pháp lý đầu tiên quy định tổ chức thanh tra của quần chúng. Ngày 20/2/1984, Ban Bí thư Trung ương Đảng có Chỉ thị số 38/CT/TW; ngày 15/12/1984, Hội đồng Bộ trưởng (nay là Chính phủ) ban hành Nghị quyết số 26/HĐBT về việc tăng cường tổ chức thanh tra và nâng cao hiệu lực thanh tra. Tổ chức và hoạt động thanh tra phát triển thêm 1 bước, được xây dựng trên phạm vi cả nước từ cấp tỉnh, thành phố đến huyện; Từ Bộ ngành trung ương đến các Sở. ngành tỉnh thành phố. Nhiều tổ chức thanh tra ở các Tổng cục, Tổng công ty, Liên hiệp các xí nghiệp được thành lập. Ban thanh tra nhân dân được thành lập ở phần lớn các xã phường, ở nhiều cơ sở sản xuất kinh doanh và các đơn vị sự nghiệp. Hoạt động thanh tra ở miền Bắc tập trung chủ yếu vào thực hiện nhiệm vụ khắc phục hậu quả chiến tranh, khôi phục kinh tế, chấn chỉnh và cải tiến quản lý trong các lĩnh vực công nghiệp, nông nghiệp… ở miền Nam tập trung và việc xây dựng, củng cố chính quyền nhân dân và thực hiện các chủ trương, chính sách cải tạo xã hội chủ nghĩa trong các lĩnh vực công nghiệp, thương nghiệp, nông nghiệp. Trong thời gian này nhiệm vụ công tác thanh tra đều hướng vào phục vụ Nghị quyết 79 của Bộ Chính trị về chống quan liêu, cửa quyền, phiền hà dân; Chỉ thị số 59/TTg của Thủ tướng chính phủ, Nghị quyết số 19/CP của Chính phủ về tăng cường và cải tiến quản lý. Từ năm 1973 đến năm 1983, nhiệm vụ chống tiêu cực, chống quan liêu, cửa quyền… trở thành nhiệm vụ trọng tâm của ngành Thanh tra nhằm khắc phục các hậu quả tiêu cực trong quản lý kinh tế và xã hội. Các tổ chức Thanh tra tập trung phần lớn lực lượng thực hiện nhiệm vụ trên. Hàng năm, theo kế hoạch, ủy ban thanh tra nhà nước đã liên tục tổ chức các cuộc thanh tra chuyên đề có nhiều ngành, nhiều tỉnh, thành phố cùng thực hiện. Kết quả thanh tra đã góp phần đáng kể vào việc khắc phục, ngăn chặn hiện tượng tiêu cực nảy sinh trong các cơ quan Đảng, Nhà nước và ngoài xã hội. Đồng thời, qua thanh tra đã phát hiện những nhân tố mới, những điển hình mới trong phát triển kinh tế - xã hội (khoán nông nghiệp ở Hải Phòng, khoán trong Công nghiệp ở TP Hồ Chí Minh). Ngành thanh tra đã kịp thời kiến nghị với Đảng và Nhà nước hoàn thiện chủ trương chính sách.
          Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ IV (1986) đề ra đường lối đổi mới toàn diện và các Đại hội Đảng toàn quốc sau này tiếp tục xác định đường lối đổi mới toàn diện, lấy đổi mới kinh tế làm trọng tâm: phát triển kinh tế hàng hóa nhiều thành phần, vận hành theo cơ chế thị trường có sự quản lý Nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Các tổ chức thanh tra theo chức năng, nhiệm vụ, có vai trò to lớn, phục vụ cho việc thực hiện thắng lợi đường lối đổi mới toàn diện của Đảng và Nhà nước giao phó. Tổ chức ngành thanh tra từng bước được đổi mới kiện toàn về mặt tổ chức và hoạt động, nhằm nâng cao hiệu quả và hiệu lực thanh tra. Cùng với việc đẩy mạnh thanh tra phục vụ công cuộc đổi mới, ngành thanh tra tiếp tục nghiên cứu đổi mới tổ chức và hoạt động thanh tra. Năm 1990, Pháp lệnh thanh tra được ban hành, mở ra một thời kì mới cho công tác thanh tra. Pháp lệnh khẳng định: “Thanh tra là chức năng thiết yếu của quản lí Nhà nước” xác định vị trí thanh tra trong hệ thống quản lý nhà nước; quy định rõ quyền năng pháp lý của thanh tra viên, đảm bảo đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của công tác thanh tra trong thời kì đổi mới. Chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn, tổ chức, phương thức hoạt động của ngành thanh tra đã có đổi mới khá cơ bản. Hoạt động thanh tra, xét khiếu tố đã có bước phát triển quan trọng. Công tác thanh tra luôn bám sát yêu cầu, phục vụ đắc lực công cuộc đổi mới, nhất là đổi mới và hoàn thiện hệ thống chính sách của Đảng và Nhà nước.
          Ghi nhận thành tích và những đóng góp to lớn của ngành trong thời gian qua, nhiều tập thể cán bộ, công chức, viên chức Thanh tra đã được Đảng, Nhà nước tặng thưởng nhiều danh hiệu thi đua và các phần thưởng cao quý. Ngành Thanh tra đã 2 lần được Nhà nước tặng thưởng Huân chương Lao động, năm 1990, ngành Thanh tra Việt Nam vinh dự được Nhà nước tặng thưởng Huân chương Hồ Chí Minh. Từ năm 1975 đến nay nhiều tập thể các nhân thuộc ngành Thanh tra đã vinh dự được Nhà nước khen thưởng gồm 3 Huân chương Sao vàng, 01 Huân chương Hồ Chí Minh, 09 Huân chương độc lập, 04 Huân chương Quân công, 171 Huân chương Lao động, 02 Huân chương Chiến công, 58 cờ thi đua xuất sắc của Chính phủ, 265 Bằng khen của Thủ tướng (Trong đó có Thanh tra GD&ĐT Hòa Bình), hàng ngàn lượt cán bộ, công chức Thanh tra được tặng thưởng Huy chương vì sự nghiệp Thanh tra, danh hiệu chiến sỹ thi đua cấp cơ sở, cấp tỉnh, bộ, ngành; nhiều đồng chí được tặng danh hiệu Chiến sỹ thi đua toàn quốc. Ngày 28/9/2010 tại Đại hội thi đua yêu nước ngành Thanh tra lần thứ III và kỷ niệm 65 năm ngày thành lập ngành Thanh tra Việt Nam, Ngành Thanh tra đã vinh dự đón nhận Huân chương sao vàng lần thứ 3 phần thưởng cao quý của Đảng, Nhà nước, ghi nhận những đóng góp to lớn của ngành Thanh tra vào công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.
           65 năm kề từ khi Sắc lệnh thành lập “Ban Thanh tra đặc biệt” trong những ngày đầu của chính quyền cách mạng, cho tới hôm nay dưới sự lãnh đạo trực tiếp của Đảng, sự quan tâm chỉ đạo của Chính phủ, đặc biệt là sự chăm lo giáo dục của Chủ Tịch Hồ Chí Minh và các đồng chí lãnh đạo Đảng, Nhà nước, qua mỗi thời kỳ, tổ chức thanh tra lại có một bước phát triển mới.